W bogatych zbiorach Archiwum Wojewódzkiego we Wrocławiu znaleźć możemy dość dobrze zachowany pergaminowy dokument o wymiarach: szerokość ok. 35,6 cm, wysokość ok. 19,8 cm Wystawcą był biskup wrocławski Wawrzyniec znany protektor klasztorów na Śląsku. Datowany na 25 V 1223r. akt prawny kierowany pod adresem klasztoru w Rybniku, spisany został w języku łacińskim, co obecnie stanowi pewne utrudnienie w jego odczytaniu. Pragnąc przybliżyć współczesnemu czytelnikowi treść dokumentu zdecydowaliśmy się go przetłumaczyć w całości, poza wzmianką w jego końcowej części datowanej na 27 V 1223., którą celowo pominięto Należy tutaj zauważyć, iż przekład na język polski w dosłownym znaczeniu nie zawsze był możliwy z uwagi na jasność tekstu; dlatego też niekiedy dokonano zmian w konstrukcji poszczególnych zdań. Imiona osób, a takież nazwy miejscowe przytaczane są w formie obecnie spotykanej, z kilkoma wyjątkami m. in gdy odczytanie ich okazało się zupełnie niemożliwe. Lektura średniowiecznego tekstu pozwoli nam stwierdzić, że wzmiankowane w nim Brzezie istniało już przed 1223r. jako wieś książęca Darowanie Brzezia – wraz z kilkoma innymi wioskami – przez księcia Kazimierza (1179-1230) klasztorowi premonstratensek w Rybniku znalazło uznanie w oczach biskupa Wawrzyńca, co świadczy o znacznej wartości poczynionej donacji. Ponadto zamieszczony w dokumencie zapis „villa de Breze”, dosłownie „wieś z Brzezia” , zdaje się sugerować, iż nazwę „Brzezie” stosowano w 1 pół XIII w. dla oznaczenia większego obszaru, być może zespołu leśnego, którego częścią składową była wspomniana tutaj wieś A oto tłumaczenie dokumentu. W imię świętej i niepodzielnej Trójcy. My Wawrzyniec z Boskiego miłosierdzia biskup wrocławski wiadomym czynimy obecnym jak i przyszłym pokoleniom, że za wspólną zgodą kapituły wrocławskiej na cześć Boską i uposażenia zakonnic w kościele Św. Zbawiciela w Rybniku, na prośbę szanownego władcy i katolickiego pana Kazimierza, świetnego księcia opolskiego, kościołowi, Św. Zbawiciela w Rybniku dajemy i darujemy dziesięciny z następujących wsi w kasztelani cieszyńskiej: Goleszów, Wisła, Iskrzyczy, Zamaiski, Nagiewnice, Suenchizi, Podgrodzie Zasere, Clechemuje, Radouica, Bunców, Bielewicko, Odrodzona, Nawsie, które mają posiadać na zawsze. Także połowę z dziesięcin, które będą uiszczane z nowych pól i miejsc pustych w tejże kasztelani dajemy i darujemy za zgodą tejże kapituły wspomnianemu wyżej kościołowi Św. Zbawiciela w Rybniku. W okręgu Krowiarki zaś wraz z dwiema przyległymi wsiami Raków i Lichenia dajemy i darujemy za zgodą wspomnianej wyżej kapituły, temu samemu kościołowi Św. Zbawiciela w Rybniku dwie części dziesięcin. Dziesięciny zaś, które zatwierdził nasz poprzednik świętej pamięci pan Żyrosław, dawniej biskup wrocławski, kościołowi Świętej Marii Panny w Rybniku, z okazji jego poświęcenia, zatwierdzamy za zgodą kilkakrotnie wspomnianej już kapituły wrocławskiej. Mianowicie dziesięciny z samej wsi Rybnik, Smolna, Zalesie i Księgninice, Którą to ostatnią wieś otrzymał kościół w Rybniku od kościoła w Zalesiu za wieś Gołkowice. Zaś w sprawie wolnych dziesięcin, jakie pewni rycerze kościołowi Św. Zbawiciela w Rybniku z własnej woli darowali, aby kościół w jakiejkolwiek sposób nie mógł być skrzywdzony, uważamy za dobre, zatwierdzić takowe (dziesięciny) temu samemu kościołowi za zgodą powyższą. Mianowicie rycerzy: Wincentego i Przybysława, Kryszana i Jana, Gaszona i Alberta, Aleksandra i Strzeża, Wincentego i braci jego, Swiętosza i Michała., Eustachego i Wyszymira, Wratysława i Grzymisława. Darowizny samego księcia, których tenże hojnie udzielił kościołowi Sw. Zbawiciela w Rybniku, uznaliśmy za godne, żeby do tej naszej darowizny na wieczną pamiątkę były dołączone. Są to: okolice Rybnika samego, z kaplicą, i wszelkim prawem, i jurysdykcją i wolnościami oraz użytkami tak z dóbr jak i wszelkich innych dochodów, które w czasie obecnym jak i późniejszym na tym terenie mogą do tego kościoła należeć. Dalej wieś Brzezie (villa de Breze) , Smolna, Księgniece, Wróblin, Żużela ze swoim okręgiem z jej dystryktem, Brzezina, Siałkowice, Krowiarki z ich przyleglościami, Rakowem i Lichenią, z wszystkimi wolnościami, Grudynia i cło w Siewierzu. Ażeby zaś w przyszłości darowizny te przez naszych następców były szanowane, zatwierdziliśmy to naszym podpisem, a także przywieszeniem pieczęci, zarówno naszej jak i poprzednio wzmiankowanej kapituły. Spisane we Wrocławiu na chórze Sw. Jana w 1223 roku po narodzeniu Pana Jezusa Chrystusa, dnia 25-go maja, w obecności dziekana Wiktora, archidiakona Janusza, scholastyka Idziego, Kantora Radulfa, kustosza Wawrzyńca, archidiakona Radosława z Ołomuńca, Zdzisława archidiakona z Zawichostu, kanoników wrocławskich: Ottona, Wilka, Alberta, Zdzisława, Protazego, Franka, Lambina, Szymona, Jana, Bobusława i innych, a także komesa Radosława, sędziego z Opola, który w tej sprawie był posłem księcia Kazimierza jak również w obecności wielu innych. Wstęp i tłumaczenie Norbert Mika H. Neuling Śląskie Parafie i ich uposażenie z końca średniowiecza. Część 2. Wrocław 1902. Neuling H Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stiftungen bis zum Ausganga des Mittelarters. Aufl 2. Breslau 1902 / Prezentowana pozycja bibliografii jest słownikiem miejscowości na Śląsku Brzezie 1313 rok 11.VI /11 czerwca/. W dokumencie Księcia raciborskiego Leszka (Lestka) dotyczących wsi Bieńkowice jest poświadczony – występuje w nim jako świadek Pan Sandaco de Breza (Sandko z Brzezia) – dokument został wymieniony w: SR nr 3358/ Register zui Schlesisches Geschichte Pod tą samą datą widnieje zapis: Kościół Parafialny pod wezwaniem św. Mateusza i Macieja BP Schematismus der Bisthumus Breslau von Jahre 1891 rok 1335 rok Kościół Parafialny w Birkendorf (Brzezia = Biike) został wprowadzony do spisu dziesięcin (Dezemregister) Nuncjusza Gelhard de Carc. w jego siedzibie w (Zarensis) Zarens. – informacja pochodzi z: Monumenta Poloniae et Literaniae … 1860r., t. I. 373. (Dokument pisany jest w języku łacińskim. Neuling pisze w języku niemieckim. W nawiasie autor podaje niemiecką etymologię słowa łacińskiego „Brzeza” (Die hiestige ahamalige Pfarrk. ist jetzt M a der Pfarrk in Pogrzebin) ponieważ miejscowość o nazwie Birkendorf wtedy, gdy pisał to Neuling w 1902 roku, nie istniała Przyp. Red.) 1383 rok 17 sierpnia Książę Raciborza Jan (Johan) zapewnia, że: Proboszcz z Brzezia powinien otrzymać osobne ofiary Mszalne od właściciela „Scholtisei”. – Informację podaje: „Weltzel, Ratibor p.. 70″ – ponadto Neuling zapisał: Ten tutejszy dawny Kościół Parafialny jest dziś M a. Kościoła para fialnego w Pogrzebieniu Dla wyjaśnienia przypominamy, że przez prawie 300 lat kościół w Brzeziu traktowany był jako kościół filialny kościoła parafialnego w Pogrzebieniu co w świetle przytoczonych faktów było niezgodne z prawdą historyczną. Dzięki uprzejmości Pana Norberta Miki, znawcy historii średniowiecza ziemi raciborskiej udało się stwierdzić, że nie wszystkie fakty zawarte w tym słowniku na temat Brzezia, znalazły dotychczas potwierdzenie w przytaczanych a sprawdzonych źródłach historycznych Nie wyklucza się istnienie innych źródeł które przytaczane fakty potwierdzają. Mamy zapewnienie, że w miarę uzyskania potwierdzania informacji będziemy niezwłocznie czytelników informować, tym bardziej, że są to zupełnie nowe, dotychczas nie znane informacje o Brzeziu Dziękujemy Panu Andrzejowi Pustelnikowi, kierownikowi pracowni historycznej Państwowego Muzeum w Raciborzu za udostępnienie przytoczonego słownika autora Neulingaa H. w którym znalazły się informacje o Brzeziu Dziękujemy również za udostępnienie fotokopii dokumentu i pieczęci książąt raciborskich, które znalazły się na łamach naszego pisma.
Słowo wprowadzające.
Wizytacje kanoniczne przeprowadzane przez biskupów względnie ich pomocników w oddanych ich opiece parafiach, praktykowane byty już we wczesnym średniowieczu, jak o tym świadczą najstarsze znane statuty synodalne biskupa krakowskiego Nankiera z 1320 roku. Protokoły wizytacyjne z lat 1652, 1679 i 1687 dotyczące diecezji wrocławskiej opracował i wyda) w języku łacińskim ks. Józef Jungnitz „ Visitationsbeńchte der Diozese Breslau, Bd l-IV, Breslau 1902-1908”. Informacje o Pogrzebieniu i Brzeziu znajdujemy w tomie pierwszym na stronach: 3-5 z roku 1652: 130-131 z roku 1679: 457-459 z roku 1687. Protokoły wizytacyjne zawierają materiały nie tylko związane z danym kościołem, ale także wiele informacji poza kościelnych, które budzą szczególne zainteresowanie miłośników historii kochających dzieje „małych ojczyzn”. Kim by) ks. Józef Jungnitz? Urodzi) się 17.05.1844 roku w Ujeżdzie Dolnym koło Środy Śląskiej. Świadectwo maturalne zdobył w Gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu w 1863 roku. Następnie podjął studia teologiczne na miejscowym uniwersytecie. Święcenia kapłańskie przyjął 27.06.1867 roku. Po święceniach przez 17 lat pracował jako wikariusz w Górze Śląskiej. W 1883 roku przeniesiony został do Wrocławia i tu już pozostał do śmierci, która nastąpiła 21.10.1918 roku. We Wrocławiu pełnił obowiązki: dyrektora Zakładu dla Sierot „Mater Doloroza”, wicedyrektora alumnatu, spowiednika i doradcy w Domu Generalnym Sióstr św. Elżbiety. Przez całe życie interesował się historią. Doktorat z teologii uzyskał 07.02.1890 roku. Pracował wytrwale w Archiwum i Muzeum Diecezjalnym oraz w Bibliotece Kapitulnej, których dyrektorem został w 1895 roku. Działalność naukowa Ks. Jungnitca była bogata i wszechstronna, obejmuje 162 pozycje. W uznaniu jego kwalifikacji naukowych Wrocławski Wydział Teologiczny mianował go w 1908 roku honorowym profesorem, a trzy lata później Wydział Filozoficzny nada) mu doktorat honoris causa. Trzeba nam także pamiętać, że ks. Jungnitz by) promotorem pracy doktorskiej ks Emila Szramka nt. Das Kollegiatstift zum hl. Kreuz in Opeln”, która została obroniona w 1915 roku. Dziś Ks. Emil Szramek jest kandydatem do chwały ołtarzy.
PROTOKÓŁ WIZYTACYJNY Z1652 ROKU
12 sierpnia 1652 roku odbyła się wizytacja we wsi Pogrzebień. Kościół drewniany otoczony staranną opieką i przez proboszcza pomysłowo podbudowany nowymi fundamentami, otoczony odpowiednio cmentarzem. Poświęcony został na chwałę Boga i św. Bartłomieja Posiada z boku dzwonnicę z trzema dzwonami. W kościele znajdują się trzy ołtarze, ozdobione bardzo dawnymi obrazami: ołtarz główny jest konsekrowany. Zakrystia ciemna. Ławki w kościele stylu wiejskiego . W środku kościoła kamienna chrzcielnica ze stosownym naczyniem. Olej chrzcielny przechowuje się ze czcią w kamieniu przy narożniku ołtarza głównego, w tym celu sporządzonym Przechowuje się tamże i inne oleje święte w drewnianej szkatule wyścielanej korporałem, albo w woreczku. Sprzęty liturgiczne kościoła: srebrne kielichy, jeden pozłacany, drugi tylko wewnątrz, z patenami, 2 korporały , 8 puryfikaterzy, 6 welonów kielichowych i na puszki z Najświętszym Sakramentem, 3 alby, 4 ornaty, 12 obrusów, 5 antepediów, 4 wieńce i 1 spiżowy trybularz, 1 naczynie spiżowe na wodę święconą, 4 pary cynowych świeczników, 1 cynowy dzban, 1 krzyż srebrny częściowo pozłacany, i umbraculum do zasłaniania Najświętszego Sakramentu, 1 całun pogrzebowy, 2 pary ampułek w tym jedna cynowa, 5 par chrągwi, 1 spiżowa posrebrzana monstrancja, 1 rytuał rzymski, 1 mszał rzymski, drugi wrocławski. Kościół ten posiada staw rybny, który przez około 36 lat dzierżawiły mniszki/ siostry dominikanki z Raciborza/, de facto jest opuszczony, przynosił dochód jednego imperiała. W środku wioski znajduje się również pusty stawek kościelny, świadkowie zeznali, że pieniądze za ryby zostały zapłacone. Przy pierwszym stawku pan dziedzic otrzymał część łąki i dał ją podwładnemu o nazwisku Łatka. Kościół ten posiada kościół filialny w Brzeziu, wizytowany tegoż dnia 12 sierpnia 1652 roku. W wiosce w Brzeziu jest kościół drewniany, otoczony cmentarzem, i jest poświęcony na chwałę Boga i św. Mateusza, ozdobiony bardzo pięknie malowanymi ławkami jak i amboną i trzema ołtarzami, główny zaś dostojnie podwyższony, lecz żaden z nich nie jest konsekrowany, ponieważ wszystkie zostały znieważone. Kościół posiada wygodną zakrystię i dzwonnicę przyległą do kościoła z czterema dzwonami, dwa srebrne kielichy, z których jeden pozłacany, jeden cynowy, 6 cynowych świeczników, 2 korporały, 6 puryfikaterzy, 4 welony kielichowe, 6 alb, 8 ornatów, 16 obrusów, 15 wieńców /koronek/, 1 trybularz, 2 mszały: rzymski i wrocławski, 1 rytuał rzymski, 1 spiżowo brązowa monstrancja posrebrzana, 1 cynowe naczyńko na oleje święte, przystrojona chrzcielnica i inne konieczne sprzęty dla krótkości nie wymienione. Najświętszego Sakrament godnie przechowywany. Kościół ten posiada staw rybny , dający rocznie dwa imperiały dochodu, a należności za ryby są pobierane. Proboszczem tych kościołów jest Jakub Witeczek, prawie wyświęcony na kapłana z polecenia Najjaśniejszego króla Władysława, księcia opolskiego. Chylący się ku upadkowi dom mieszkalny /probostwo/ odnowił na własny koszt ks. proboszcz, do czego właściwie zobowiązani są mieszkańcy. W Pogrzebieniu posiada dwa maldraty /1 maldrat = 868 litrów/ i sześć korców /1 korzec = 75 litrów/ pszenicy, dwa mardraty i sześć korców owca, lecz odpada jeden korzec pszenicy i drugi owsa, gdyż Mikołaj Doleżych od dłuższego czasu nie daje. W Kornowacu posiada 15 korców owsa oraz pszenicy. Z tych odpada jeden korzec pszenicy i drugi owsa, ponieważ z pola Mateusza Pausch korzystają mniszki. W Brzeziu dwa maldraty i trzy korce tak owca jak pszenicy. Także od pani w Brzeziu otrzymuje proboszcz dzięki swej zapobiegliwości 10 korców pszenicy i 10 korców owsa. W Nieboczowach każdy wieśniak daje ćwierć mandrata pszenicy. Ta wioska znowu się powiększyła. Przybyło wiele pracy ale nic więcej nie chcą dać. W Pogrzebieniu posiada półtora łana /łan = 25 hektarów/ziemi użytkowej w czterech oznaczonych różnych miejscach: 1. Za Gumny, 2. Na Domiarku, 3. Na Przedewsi, 4. Na Dalekim Polu. Ta samo w Brzeziu w czterech miejscach: 1. Za Płoty, 2. Na Grabinie z łąką, 3. Na Ssachtach, 4. Na Jagielni, co do którego jest spór u sędziego. Jeden staw rybny między polami Pogrzebienia i Kornowaca. Szkoła posiada mizerne zabudowania. Nauczyciel na polach zasiewa trzy korce pszenicy, otrzymuje Chleby od wieśniaków i od kogoś dwa snopki. Proboszcz żali się, że 1. nie otrzymuje ofiar za Msze św. 2. co do pola w Brzeziu, mimo podania przed dwudziestu laty sprawy do sądu i stawienia się świadków z Brzezia sprawiedliwości nie stało się zadość: 3. co do ziemi Oklepinowskiego, gdy podwładny uciekł, pan ziemię przejął i tak przepadły dwa kwarty /kwarta = 4 litry/ pszenicy i dwie owce, tak potwierdzili świadkowie: 4. o polu Michałowsiego, co do którego pola nikt nie potrafi powiedzieć, gdzie ono się znajduje, stwierdza się jedynie o jego istnieniu na podstawie dawnych rejestrów proboszcza.. Kościół żali sę, że : 1. nie może uzyskać zapisków od Zdrzałka na majątek Zajączka 40 talarów, którego pan nie przynagla do świadczenia, 2. od Moskwy z Nieboczów 12 talarów, 3. od Jezuska poddanego hrabiego z Oppersdorffów 6 talarów, 4. od Kacziny z Kobyli 6 talarów, 5. od pani z Brzezia z pewnego ogrodu kilka talarów. Zarządzenie: 1. niech proboszcz stara się o czystość koło ołtarza, kielicha i swojej osoby, niech się stara o czyste i schludne korporały i o inne rzeczy związane z odprawianiem Mszy św. : 2. niech unika zbytniego picia gorzałki dla zachowania zdrowia oczu i niech nie będzie powodem zgorszenia dla ludzi przez swoje obyczaje, które są niewłaściwe i prostackie, gdy traci umiar w piciu : 3. również dla uniknięcia sprzeczek ze swymi parafianami, niech unika zbytniego spoufalania się z nimi: 4. niech dokłada starań o wpisy do księgi ochrzczonych i zawierających małżeństwa: 5 aby nie wydawał pieniędzy kościelnych bez zgody archiprezbitera Wizytację przeprowadził archidiakon Bartholomeus Reinhold